Studium Generale UU Podcast

Is old philosophy overrated?

A few years ago, philosopher Hanno Sauer (Utrecht University) shocked many of his colleagues by stating that ‘old’ philosophy is overrated. He wrote in a much-read article: “We can learn surprisingly little about philosophical problems by studying the works of the ‘great’ historical philosophers such as Aristotle, Hegel or Wittgenstein’.

When a small Twitter storm arose, he wondered whether he should change his position and in what way. Is the history of philosophy philosophically relevant?

Heb je een vrije wil?

Ons leven barst van de keuzes. Maar hoe vrij zijn we in de beslissingen die we maken? Volgens sommige wetenschappers is de vrije wil een illusie: je omgeving, je opvoeding en je brein sturen je acties, nog voor je je daar zelf van bewust bent.

Filosoof Lieke Asma (Munich School of Philosophy) ziet het anders. Dat je onbewuste voorkeuren hebt, betekent niet dat je geen eigen keuzes kan maken. Hoe moeten we vrije wil definiëren?

Ben je een speelbal van de tijdsgeest?

Volgens het existentialisme is wat je doet bepalend voor wie je bent. Door het idee dat je je eigen leven kunt beïnvloeden ontstaat vrijheid, stelt Sartre. De ideeën van Sarte en de Beauvoir wonnen in de jaren 40 en 50 aan populariteit maar werden daarna ook bekritiseerd. Want hoeveel keuze heb je daadwerkelijk in je leven? In ons digitale tijdperk lijken de mogelijkheden weliswaar eindeloos, maar hoeveel heb je te zeggen over de zaken die er echt toe doen? Volgens dr. Simon Gusman (UU) is die kritiek op het existentialisme onterecht, en kunnen we deze inzichten juist nu goed gebruiken. Hoe helpt deze filosofie ons om de controle terug te winnen over wat echt belangrijk is?

Wat bezielt gelovigen?

Rede en geloof worden vaak tegenover elkaar gezet: aan de ene kant de atheïstische wetenschapper die de oerknal probeert te bewijzen, aan de andere kant de gelovige die ‘voelt’ dat er een goddelijke kracht bestaat. Religie wordt gezien als antwoord op vragen waar de wetenschap niks mee kan, zoals wat de zin van het leven is. Geloof is een kwestie van het hart, wetenschap van het hoofd.

Klopt deze tegenstelling wel? Kan het bestaan van God op een logische manier beredeneerd worden? Baseren mensen hun godsgeloof op meer dan slechts een gevoel? Welke rol spelen openbaringen en religieuze ervaringen? En wat als de atheïst moet bewijzen waarom God niet bestaat, in plaats van andersom? Filosoof dr. Rik Peels (VU) legt uit hoe religieuze kennis werkt.

Wat als de dader een vrouw is?

Er is doorgaans geen gebrek aan aandacht voor geweld tégen vrouwen. Maar over geweld dóór vrouwen is veel minder bekend. Toch maken ook zij zich schuldig aan moord en doodslag – 7% van de TBS-patiënten is vrouw.

Forensisch psycholoog prof. Vivienne de Vogel (Hogeschool Utrecht) onderzoekt deze groep al meer dan tien jaar. Wat weten we over de motieven en oorzaken van crimineel gedrag door vrouwen? Zijn er verschillen met mannen? En hoe komt het dat vrouwen vaak milder gestraft worden dan mannen?

Vraagt de klimaatcrisis om een nieuwe ethiek?

Zorgeloos op vliegvakantie gaan, een hamburger bestellen of een nieuwe telefoon kopen: voor veel mensen kan dat eigenlijk niet meer. We zijn ons steeds meer bewust geworden van de negatieve impact die ons gedrag heeft op het klimaat en het milieu, en dat creëert veel ethisch ongemak.

Filosoof Naomi van Steenbergen (Universiteit Utrecht) worstelt zelf met dat ongemak, en doet onderzoek naar klimaatethiek. Met journalist Julie Blussé bespreekt ze de vraag: hoever strekt je individuele verantwoordelijkheid in tijden van klimaatcrisis?

Hoe zeker is de wetenschap? Het Bruno Latourcollege

We denken dat wetenschappers zich met harde feiten bezighouden. Maar de in 2022 overleden filosoof Bruno Latour liet zien dat daar weinig van klopt. Hij observeerde onderzoekers in het laboratorium en concludeerde dat ze geen ontdekkingen doen, maar zelf kennis produceren. Niet alle wetenschappers waren daar blij mee. Zo leek het alsof ze de feiten uit hun duim zogen.

Volgens critici ondermijnde Latour met zijn beweringen het gezag van de wetenschap en heeft hij er zo aan bijgedragen dat complotdenkers en klimaatontkenners het tot president kunnen schoppen. Is deze kritiek terecht? Of maakt Latour wel degelijk een onderscheid tussen feit en fictie? Filosoof en Latourkenner dr. Arjen Kleinherenbrink (RU) legt het uit.

Waarom GMO ongelijkheid in de hand werkt

We innoveren erop los om efficiënter voedsel te produceren. Door genetische modificatie van landbouwgewassen brengen rijst, mais en tarwe bijvoorbeeld dubbel zoveel op dan vijftig jaar geleden. Volgens innovatiewetenschapper dr. Koen Beumer (UU) is er een keerzijde. Dit soort vernieuwende technologieën worden vrijwel altijd ontwikkeld met een verdienmodel en verspreid in een marktsysteem gericht op het Westen, waarbij er weinig oog is voor de behoeftes en initiatieven in de Global South. Zo kan innovatie ongelijkheid in de hand werken. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat vernieuwing in de voedselindustrie een duurzaam alternatief biedt én de wereldwijde gelijkheid bevordert?

In samenwerking met het Copernicus Institute of Sustainable Development & Future Food Utrecht (UU).

Marjan Slob | Maak waarden waardevol

Er valt veel aan te merken op onze democratie. Maar in Nederland krijg je in principe wél de vrijheid om uit te vogelen wat voor jou van waarde is. Denker des Vaderlands Marjan Slob vertelt waarom dit volgens haar cruciaal is. Mag je verwachten dat anderen jouw waarden belangrijk vinden, alleen maar omdat zij voor jou belangrijk zijn? Of is er meer nodig – en wat dan? Een verhaal van Denker des Vaderlands Marjan Slob.

Hoe redden we de jeugdzorg?

De Nederlandse jeugdzorg staat onder grote druk. Te weinig personeel, te veel bureaucratie, en eindeloze wachtlijsten maken dat kinderen en jongeren in psychische nood of onveilige thuissituaties niet altijd de zorg krijgen die ze nodig hebben. Het ene na het andere rapport toont aan dat de kwaliteit achteruit holt. Van overhaaste uithuisplaatsingen tot slechte informatievoorziening. Hoe nu verder?

Samen met forensisch orthopedagoog prof. Jessica Asscher(UU), jeugdpsychiater prof. Floortje Scheepers (UMC Utrecht) en jurist dr. Joost Huijer (UU) onderzoeken we hoe Nederlandse jeugdzorg beter kan. Hoe zorgen we dat de belangen van kinderen en jongeren op de eerste plaats komen te staan? Zijn de huidige interventies in de jeugdbescherming wel effectief? Welke rechten en plichten hebben ouders en jongeren eigenlijk? En hoe komt het dat steeds meer kinderen en gezinnen bij jeugdzorg terechtkomen?